Το ιερό άλσος Κοιλάδα των Μουσών ή 'Αλσος των Ελικωνίων Μουσών βρίσκεται στις ανατολικές υπώρειες του Ελικώνα κοντά στο χωριό Θεσπιές.

Η ιστορία του ιερού άλσους ξεκινά τον 6ο αι. π. Χ. Ο τόπος όμως γνώρισε τη μεγάλη του άνθηση από τον 3ο αι. π. Χ. και στο εξής οπότε ιδρύθηκαν και διοργανώνονταν κάθε πέντε χρόνια από τους Θεσπιείς τα Μούσεια, γιορτή αφιερωμένη στις εννέα Μούσες. Στο πρόγραμμα των γιορτών συμπεριλαμβάνονταν και αγώνες σάλπιγγας, επικής ποίησης, ραψωδίας, κιθάρας, αυλού, σατυρικής ποίησης, υποκριτικής και τραγωδίας στους οποίους έπαιρναν μέρος μουσικοί και ποιητές από όλη την Ελλάδα.
Οι νικητές των αγώνων αφιέρωναν τα έπαθλά τους, κυρίως τρίποδες, στο ιερό. Ανάμεσά τους ήταν στημένος κι ο τρίποδας του ποιητή Ησιόδου ως ανάμνηση της νίκης του σε μουσικό αγώνα στη Χαλκίδα, καθώς και ο αδριάντας του. Πλήθος αγαλμάτων που σχετίζονταν με τις Μούσες, διάσημους ποιητές ή μουσικούς ήταν στημένα στον υπαίθριο χώρο του ιερού άλσους.
Κατά τα ρωμαϊκά χρόνια η φήμη των Μουσείων εξαπλώθηκε και έξω από τον ελλαδικό χώρο και τον 2ο και τον 1ο αι. π. Χ. την διοργάνωση των αγώνων χρηματοδοτούσε ο εκάστοτε ρωμαίος αυτοκράτορας οπότε και προστέθηκε στον κατάλογο των αγώνων και ο αγώνας εγκωμίων προς αυτόν. Τότε επικράτησε και η ονομασία Μεγάλα Καισαρεία αφού πλέον τιμόταν πρώτα ο αυτοκράτορας και στη συνέχεια οι Μούσες. Ο Παυσανίας επισκέφτηκε την κοιλάδα και στα Βοιωτικά του αναφέρεται στα Μουσεία (Παυσανίας ΙΧ, 31,3).

Ανασκαφές

Η πρώτη αρχαιολογική έρευνα στο χώρο έγινε το1882 από τον Π. Σταματάκη ο οποίος εντόπισε τα θεμέλια του αρχαίου ναΐσκου των Μουσών που είχαν καλυφθεί από την εκκλησία της Αγίας Τριάδας και επισήμανε την ύπαρξη του θεάτρου στην πλαγιά του βουνού. Η συστηματική ανασκαφή του χώρου έγινε από από τη Γαλλική Σχολή υπό τον αρχαιολόγο P. Jamot στα στα έτη 1888, 1889 και 1890, οπότε και ήρθαν στο φως όλα τα μέχρι σήμερα γνωστά μνημεία του άλσους.

Τα σωζόμενα έως σήμερα μνημεία

Τα σημαντικότερα σωζόμενα έως σήμερα μνημεία είναι ο ναΐσκος των Μουσών, το θέατρο και η μακρά ιωνική στοά. Βορειότερα του ιερού, πάνω στο λόφο Κερησό, σήμερα γνωστό ως Πυργάκι, σώζονται λείψανα οχυρωτικού περιβόλου με τετράγωνο πύργο.

Ο ΝΑΪΣΚΟΣ Ή ΒΩΜΟΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΩΝ

Τα θεμέλια του αφιερωμένου στις Μούσες ναΐσκου αποκαλύφθηκαν πλήρως μετά τη διάλυση της εκκλησίας της Αγίας Τριάδας η οποία είχε κτιστεί πάνω στο αρχαίο οικοδόμημα. Ο ναΐσκος πρόκειται για ορθογώνιο κτήριο μικρών διαστάσεων που χρονολογείται στον 3ο αιώνα π.Χ., σύγχρονο με το θέατρο και τη στοά.

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ

Το θέατρο χρονολογείται από τα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ. ή τις αρχές του 2ου αιώνα π.Χ. Κτίστηκε για τις ανάγκες των μουσικών και θεατρικών αγώνων που γίνονταν στο άλσος με την ευκαιρία της γιορτής των Μουσείων, εκδήλωσης με μουσικούς και θεατρικούς αγώνες, αφιερωμένης στις εννέα Μούσες προστάτιδες των Γραμμάτων και των Τεχνών. Το κοίλον του θεάτρου ακολουθούσε τη κλίση της πλαγιάς. Οι θεατές κάθονταν σε υποτυπώδεις σειρές καθισμάτων, σκαμμένες στην πλαγιά του βουνού. Μόνον η πρώτη σειρά των καθισμάτων - η προεδρία - ήταν μαρμάρινη. Σήμερα σώζονται η σκηνή και το προσκήνιο του θεάτρου.

Η ΜΑΚΡΑ ΙΩΝΙΚΗ ΣΤΟΑ

Η μακρά ιωνική στοά, μήκους 96,70 μ., που βρισκόταν 40 περίπου μέτρα δυτικά του ναΐσκου των Μουσών και προοριζόταν για τη στέγαση αναθημάτων (δώρων) προς τις Μούσες. Χρονολογείται στον 3ο αιώνα π.Χ. Στο εσωτερικό διέθετε αρχικά κατά μήκος τοίχο και δωμάτια, ο οποίος αντικαταστάθηκε αργότερα με κιονοστοιχία κορινθιακών κιονοκράνων.

Ο ΟΧΥΡΩΤΙΚΟΣ ΠΕΡΙΒΟΛΟΣ

Βόρεια του άλσους, δεσπόζει ο λόφος Κερησσός όπου σώζονται αποσπασματικά τα θεμέλια του οχυρωτικού περιβόλου της αρχαίας Άσκρας. Ο λόφος χρησίμευε ως ακρόπολη της Άσκρας και του ιερού της κοιλάδας, μέχρι των Θεσπιών. Εκεί είναι ορατά και τα ερείπια τετράγωνου πύργου του 4ου αι. π .Χ. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ο πύργος αυτός κατασκευάστηκε από τους Θεσπιείς λίγο πριν από τη μάχη των Λεύκτρων ούτως ώστε να ελέγχεται κάθε κίνηση στη περιοχή από δυτικά, βόρεια και ανατολικά, κυρίως των Θηβαίων. Την ακρόπολη της Άσκρας αναφέρει και ο Παυσανίας (Παυσανίας ΙΧ, 29,2 ).

ΤΑ 9 ΒΑΘΡΑ ΑΓΑΛΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΜΟΥΣΩΝ

Στις γαλλικές ανασκαφές του 1899, βρέθηκαν εννέα βάθρα αγαλμάτων μουσών, τα οποία πιθανότατα να ήταν στημένα σε ενιαίο σύμπλεγμα. Τα πέντε καλύτερα σωζόμενα φέρουν χαραγμένα τα ονόματα Πολυμνία, Θάληα, Τερψιχορα, Ωρανια, Ευτερπα, και επιγράμματα, έργα του ποιητή και γλύπτη Ονέστου.

Ο ΤΕΤΡΑΓΩΝΟΣ ΠΥΡΓΟΣ ΤΗΣ ΑΣΚΡΑΣ

Ο τετράγωνος πύργος της Ασκρας του 4ου αιώνα π.Χ. που δεσπόζει από τα Βόρεια του ιερού άλσους των Μουσών και κατέχει το υψηλότερο μέρος του δύσβατου λόφου Πυργάκι. Διέθετε τρεις αποθηκευτικούς χώρους στο ισόγειο. Ολόγυρά του σώζεται παλαιότερος ουρωματικός περίβολος σε ερείπια. Ο πύργος κτίστηκε πιθανότατα από τους Θεσπιείς λίγο πριν τα 371 π.Χ. (μάχη Λεύκτρων) προκειμένου να ελέγχουν έτσι τις κινήσεις των Θηβαίων.

Τα κινητά ευρήματα

Τα κινητά ευρήματα που ήρθαν στο φως είναι πολλά, πλούσια και επιβεβαιώνουν τις ιστορικές μαρτυρίες και ανάμεσα σε αυτά σημαντική θέση κατέχουν οι περίπου 250 επιγραφές που ανακαλύφθηκαν:

Ανάμεσά τους περίοπτη θέση κατέχει η λεγόμενη αναθηματική στήλη του Ησίοδου. Ο ίδιος ο ποιητής αναφέρει ότι αφού έλαβε μέρος στα άθλα του Αμφιδάμαντα στη Χαλκίδα, αφιέρωσε τρίποδα στο ιερό των Μουσών: ενθα με φημι υμνω νικησαντα φερειν τριποδ’ ωτωεντα τον μεν εγω μουσης ελικωνιαδεσς ανεθηκα (Ησίοδος, Έργα και Ημέρες , 651-659).
Πολλές αναθηματικές επιγραφές είναι αφιερωμένες στους θεούς Άρτεμη, Δήμητρα, Δία και τους Διόσκουρους.
Κατάλογος πεσόντων στο πεδίο της μάχης
Ενεπίγραφη αετωματική στήλη, ανάθημα της πόλης των Δελφών προς τους Θεσπιείς, της οποίας το αέτωμα κοσμείται με ανάγλυφη διακόσμηση, παράσταση τρίποδα, λύρας και δελφικού ομφαλού.
Δύο όροι του περιβόλου του Διονύσου
Ενεπίγραφες βάσεις αγαλμάτων αφιερωμένων στους θεούς.
Από τις επιγραφές των ρωμαϊκών χρόνων ξεχωρίζουν οι κατάλογοι νικητών στους αγώνες. Οι κατάλογοι αυτοί αρχίζουν με το όνομα του άρχοντα, του αγωνοθέτη και του ιερέα των Μουσών.
Ρωμαϊκά ψηφίσματα
Τιμητικές διακρίσεις από τους Θεσπιείς προς τους ρωμαίους αυτοκράτορες από τον Ιούλιο Καίσαρα έως τον Μεγάλο Κωνσταντίνο

Πολλά είναι επίσης τα θραύσματα αγαλμάτων που βρέθηκαν στο χώρο. Ο Παυσανίας αναφέρει (Παυσανίας ΙΧ, 30, 1-2 ) ότι τα αγάλματα των Μουσών ήταν έργα των γλυπτών Κηφισόδοτου, Στρογγυλίωνα και Ολυμπιοσθένη ενώ αναφέρει και δύο αγάλματα του Διονύσου φιλοτεχνημένα από τους σπουδαίους γλύπτες Λύσιππο και Μύρωνα.

ΠΗΓΗ

ΜΟΥΣΕΣ

Οι Μούσες στην αρχαία ελληνική μυθολογία είναι εννέα αρχαίες θεότητες, κόρες του Δία και της Μνημοσύνης. Ο θεός Απόλλωνας ήταν ο ηγέτης τους (Απόλλων Μουσαγέτης).

Αρχικά οι θεότητες αυτές ήταν Νύμφες του βουνού και των νερών. Ο Ησίοδος στη Θεογονία αφηγείται: «Η Μνημοσύνη κοιμήθηκε στην Πιερία (Πιέρια όρη) με το γιο του Κρόνου και γέννησε αυτές τις παρθένες που μας κάνουν να ξεχνάμε τα βάσανά μας και απαλύνουν τους πόνους μας. Εννιά νύχτες συνέχεια ο συνετός Δίας ανεβαίνοντας στο ιερό κρεβάτι του, κοιμότανε δίπλα στη Μνημοσύνη, μακριά απ’ όλους τους αθανάτους. Ύστερα από ένα χρόνο, όταν οι εποχές και οι μήνες είχαν συμπληρώσει τον κύκλο τους κι όταν πέρασαν πολλές μέρες η Μνημοσύνη γέννησε εννιά κόρες…, που όλες τις μάγευε η μουσική…».[1] Τα ονόματα τους είναι: Κλειώ, Ευτέρπη, Θάλεια, Μελπομένη, Τερψιχόρη, Ερατώ, Πολυμνία, Ουρανία, Καλλιόπη

Οι Μούσες γεννήθηκαν στην Πιερία και ζούσαν στα Πιέρια Όρη. Ήταν οι Θεές της μουσικής, των μουσικών οργάνων, του χορού, των γλεντιών και της ποίησης. Διασκέδαζαν τους Ολύμπιους στα συμπόσια τραγουδώντας τους με τις ακούραστες φωνές τους θείες μελωδίες και ύμνους, παίζοντας την λύρα. Το θέμα των τραγουδιών τους ήταν πάντα η αρχοντική καταγωγή των θεών, τους οποίους εγκωμιάζουν. Κυρίως όμως υμνούν τον Δία και το μεγαλείο του. Το πόσο στενά δεμένες ήταν μαζί του φαίνεται από το ότι τις αποκαλούσαν «Ολυμπιάδες». Σπανιότερα δόξαζαν με τα τραγούδια τους το γένος των ανθρώπων και τους φημισμένους ήρωες. Το αρμονικό τους τραγούδι μάγευε τον βασιλιά των θεών και των ανθρώπων, γέμιζε με ευφορία τις ψυχές όλων των θεών και γοήτευε ολόκληρη τη φύση η οποία στεκόταν ασάλευτη κάθε φορά που οι Μούσες ακούγονταν από την κορυφή του Ολύμπου, για να τις αφουγκραστεί: ο ουρανός, τα άστρα, η θάλασσα και τα ποτάμια, όλα σιωπούσαν ευλαβικά. Οι Μούσες τραγούδησαν για να γιορταστούν οι γάμοι της Θέτιδας με τον Πηλέα και της Αρμονίας με τον Κάδμο. Τραγούδησαν ακόμη θρηνητικά στην ταφή του Αχιλλέα. Όταν μεγάλωσαν έγιναν πολύ έξυπνες και ωραιότατες. Είχαν ιδιαίτερη αγάπη στη μουσική, δεν τις ενδιέφεραν οι ανθρώπινες ασχολίες και αναζητούσαν ήσυχο τόπο για να αφιερωθούν στις Καλές Τέχνες. Έλεγαν πως ο Πίερος, βασιλιάς της Μακεδονίας σύμφωνα με τη μυθολογία, έφερε από εκεί τη λατρεία τους στη Βοιωτία. Ο Πίερος, μάλιστα, απέκτησε εννιά κόρες, στις οποίες έδωσε το όνομα των Μουσών, Πιερίδες. Ήταν όμως τόσο αλαζονικές, ώστε προκάλεσαν τις Μούσες να παραβγούν μαζί τους στο τραγούδι. Οι Μούσες τις νίκησαν, όπως ήταν φυσικό, και για να τις τιμωρήσουν, τις μεταμόρφωσαν σε φλύαρες κίσσες.

Ο θεός Απόλλωνας, διεύθυνε τη χορωδία τους, γι' αυτό και ονομαζόταν Μουσαγέτης - «ηγέτης», διευθυντής των Μουσών. Περνούσαν τον καιρό τους ως εξής: «Ο Απόλλων στεκόταν στη μέση και έπαιζε τη λύρα του. Ολόγυρα οι Μούσες τραγουδούσαν και έπαιζαν και αυτές τα μουσικά τους όργανα. Ύστερα χόρευαν ολόγυρα από το βωμό και αργότερα κάθονταν πάνω σε δάφνες και τραγουδούσαν. Ο μεγάλος δάσκαλος Απόλλων πάντα στη μέση με τη λύρα του. Ό,τι έψαλλαν, ήσαν ύμνοι στο θεό και πατέρα τους Δία. Πολλές μέρες περνούσαν και στον Παρνασσό, επειδή και αυτό το βουνό ήταν θεϊκό και βρισκόταν εκεί το μεγάλο μαντείο του Απόλλωνος. Έκαναν περιπάτους και λούζονταν στην πηγή Ιπποκρήνη, την ωραιότερη πηγή στην κορυφή του Ελικώνος.»

ΠΗΓΗ

Επέλαση ανεμογεννητριών στην Κοιλάδα των Μουσών

Δεν πρόλαβε να στεγνώσει καν το μελάνι από την καθαρογραφή της γνωμοδότησης του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου (ΚΑΣ) που έδωσε το “πράσινο φως” για την εγκατάσταση των ανεμογεννητριών στην Κοιλάδα των Μουσών και εισάγονται εσπευσμένα νέα αιτήματα προς έγκριση!

Για τις αφόρητες άνωθεν πιέσεις σχετικά με την εγκατάσταση ανεμογεννητριών στην σπουδαία από περιβαλλοντική και αρχαιολογική πλευρά ιστορική Κοιλάδα των Μουσών έχουμε ξαναγράψει.

Μια νέα εξέλιξη έρχεται να επιβεβαιώσει πως οι πιέσεις είναι πράγματι “υψηλές” και έχει προσωπικά αναλάβει την διεκπεραίωση τους στο ΚΑΣ ο Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και πρόεδρος του ανώτατου αυτού γνωμοδοτικού οργάνου.

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή:

Στην προηγούμενη συνεδρίασή του, στη 1.30 τα ξημερώματα της Τετάρτης 9 Σεπτεμβρίου το ΚΑΣ επικύρωσε τελικά ομόφωνα το προαναγγελθέν έγκλημα υποταγής της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου στα επιχειρηματικά συμφέροντα: ανεμογεννήτριες θα φυτρώσουν στο ιερό άλσος των Ελικωνίων Μουσών στις ανατολικές υπώρειες του Ελικώνα, παρά την κατηγορηματική αντίθεση της Εφορείας Αρχαιοτήτων Βοιωτίας και παρά τη σθεναρή αντίσταση της τοπικής κοινωνίας.

Τα μέλη του (όπως φαίνεταιμ πλήρως ελεγχόμενου από την πολιτική ηγεσία του υπουργείου Πολιτισμού) ΚΑΣ δεν συγκινήθηκαν ούτε από την έκκληση του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων ούτε από την τοποθέτηση της διευθύντριας της Γαλλικής Αρχαιολογική Σχολή Véronique Chankowski πως “η εγκατάσταση των αιολικών θα καταργήσει επί της ουσίας κάθε προσπάθεια ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου” ούτε από την δραματική παρέμβαση προς την ίδια την υπουργό Λίνα Μενδώνη του διαπρεπούς ελληνιστή Denis Knoepfler

Αντιδράσεις της τοπικής κοινωνίας

Η ομόφωνη γνωμοδότηση του ΚΑΣ αγνόησε, ωστόσο, όχι μόνο τις αντιδράσεις της επιστημονικής κοινότητας, αλλά και της τοπικής κοινωνίας. Στην τηλεδιάσκεψη του ΚΑΣ παρέστησαν για να εκφράσουν τις αντιρρήσεις τους τόσο ο δήμαρχος Αλιάρτου-Θεσπιέων, Γιώργος Ντασιώτης, όσο και ο Πρόεδρος των Φιλοπροόδων Άσκρης, Γιάννης Πέππας. Δεν εισακούστηκε ούτε η δική τους φωνή ούτε του τοπικού βουλευτή του ΚΙΝΑΛ Γιώργου Μουλκιώτη.

Όμως, οι αντιδράσεις δεν λένε να κοπάσουν. Αντίθετα δείχνουν να επεκτείνονται και να γενικεύονται. Ήδη, με πρωτοβουλία του συλλόγου “Το Κοινόν των Βοιωτών”, 33 προσωπικότητες των επιστημών, του πολιτισμού, της πολιτικής, της αυτοδιοίκησης, των επιχειρήσεων, εκπρόσωποι φορέων και συλλόγων ενώνουν τις δυνάμεις τους και λένε το δικό τους ΟΧΙ στην εγκατάσταση των ανεμογεννητριών. Όπως τονίζουν στο ψήφισμα που συνυπογράφουν: “Τασσόμαστε αλληλέγγυοι με τους κατοίκους της περιοχής με τους φορείς και τους συλλόγους που αντιτίθενται στην εγκατάσταση των ανεμογεννητριών. Ζητούμε να μην γίνει η τοποθέτησή τους, γιατί η εγκατάσταση των ανεμογεννητριών θα επιφέρει διηνεκή και μη αναστρέψιμη βλάβη σε έναν από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Βοιωτίας”.